नेपालमा प्रचलित धर्म संस्कृतिअनुसार हाम्रा ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र सामाजिक परम्पराका जात्रा, चाडपर्वहरूको एउटै उद्देश्य भएर पनि क्षेत्रगत र स्थानीय प्रचलनअनुसार मानिसहरू भिन्न तवरले मनाउने गर्दछन्। हाम्रा अधिकांश पर्व तिथिपरक अर्थात् चान्द्रप्रधान छन् र ती सबै सांस्कृतिक पर्वहरू प्राकृतिक रूपमा ऋतु, महिना र काल (समय)सँग सम्बन्ध रहेर मनाइएका छन्।
यी सांस्कृतिक पर्वहरूले मौसम, नक्षत्र र सम्बद्ध देवीदेवताहरू, जीवजन्तु र पितृसम्बद्धलगायत पारिवारिक एवं सामाजिक सम्बन्धलाई पनि मजबुत पार्ने गर्दै आएको छ। शिल्प कलादेखि धार्मिक, आध्यात्मिक मार्गतर्फका साथै स्वास्थ्य, वातावरण एवं कृषिमा समेत सकारात्मक ऊर्जा दिने चन्द्र र सूर्यको वार्षिक गतिअनुसार हामीले आफ्ना धर्मसंस्कृतिलाई संरक्षण, जगेर्ना र जीवन्तता दिँदै आएका छौँ।
जस्तो कि– पारिवारिक हर्षोल्लास एवं शक्तिको पर्व दशैं/मोहनी, स्वन्ति/तिहार, नववर्ष, फागु पूर्णिमा, यःमधि (थिंला) पुन्हि, पिशाच चतुर्दशी/पाशाचरय् (पाहांचरय्) आदि हुन् भने कृषि र पशुपंक्षीतर्फ नागपञ्चमी, गाईपूजा, भ्यागुतोलाई भात ख्वाउने, कुकुरपूजा, कागपूजा आदि भए।
त्यसरी नै दाजुभाइ र दिदीबहिनीहरूसँग स्नेहभाव मजबुत पार्ने भाइटीका, रक्षाबन्धन, परिवारजन सुख, सुस्वास्थ्य र दीर्घायु तथा सुखमय दाम्पत्य जीवननिमित्त देवोत्थान, व्रत लिने, गुंलाधर्म, जनै पूर्णिमा, घ्यूचाकु खाने मकर सङ्क्रान्ति आदि हुन् भने आमाबाबुको आशीर्वाद लिने र छोराछोरीहरूको कल्याणका लागि आमाबाबुको मुख हेर्ने, मातृऔंसी, कुशेऔंसी, शतबीज छर्ने, दिवंगतको मुक्ति र शान्तिका लागि गरिने श्राद्ध, तीर्थाटन, सम्यक् पूजा, बैशाख पूर्णिमा, पौष पूर्णिमा र माघस्नान यात्रा आदि हुन्।
ऋतुअनुसारका कुनै पनि तिथिपरक चाडपर्व, पूजा आदि सम्बन्धित तिथि क्षय वा वृद्धिका कारण पूर्वविद्धा वा परविद्धा तिथि लिनुपर्नेमा सोहीअनुसार र अन्य सामान्य कर्ममा सूर्योदयकालीन तिथिमा हुने शास्त्रसम्मत व्यवस्था छ।
कुनै पनि देश र समाजको उत्थान, पहिचान र प्रगतिको मूल आधार र कारण नै ती देश र समाजअनुकूल मनाई आएका विभिन्न चाडपर्व, संस्कृति र जात्रा आदिले चिनारी दिने हुनाले यदि ऋतु र समयानुसारका कुनै न कुनै चाडपर्व, जात्रा संस्कृति त्यहाँ भएन भने त्यो देश वा समाज निरस हुने हुँदा हाम्रो मुलुकमा पनि अन्य थुप्रैमध्ये तिहार वा स्वन्ति (स्वन्हु तिथि)जस्तो पौराणिक र महत्त्वपूर्ण तन्त्रविज्ञान एवं आध्यात्मिक ज्ञान दर्शनअन्तर्गतका लक्ष्मीपूजा, म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा), गोबर्द्धनपूजा, भाइटीका आदि विशेष चाडपर्वहरू मनाई आएका छन्। यसर्थ आज यहाँ विषयगत विशेष चर्चा परिचर्चा गरिन्छ। प्रथमतः केही आधारभूत ज्योतिषीय कुराहरू यहाँ प्रस्तुत छ –
(१) वैदिक परम्परामा अहोरात्रको प्रारम्भ सूर्योदयबाट भई दर्शेष्टिका दिन शुक्ल प्रतिपदा र पूर्णमासेष्टिका दिन कृष्ण प्रतिपदा मानिन्छ।
(२) सूर्योदयदेखि अर्को सूर्योदयसम्म सावन वर्ष ३६० दिन मानिन्छ।
(३) अश्विनी नक्षत्रदेखि रेवती नक्षत्रसम्म नाक्षत्र वर्ष ३५९ दिनको मानिन्छ।
(४) प्रतिपदा तिथिदेखि औंसी तिथिसम्म चान्द्रवर्ष ३५४ दिन, वैशाख संक्रान्तिदेखि चैत्र मसान्तसम्म सौरवर्ष ३६५ दिन हुन्छन् र चान्द्र एवं सौरवर्षमा अधिकमास र क्षयमासको पनि बेलाबखत समायोजन भइरहने हुन्छ।
यस वर्ष २०७७ मा कार्तिक ३०, मंसिर १ र २ गते क्रमशः लक्ष्मीपूजा, म्हपूजा र भाइटीका मनाउने हो भने उपरोक्त वर्षहरूमध्ये कुन वर्षको ज्योतिषशास्त्रको सिद्धान्तमा गणना गरेर सो निर्क्योल गरिएका हुन्, शायद कोही कसैलाई पनि जानकारीमा होला जस्तो लाग्दैन।
हाल प्रचलित चाडपर्वहरू ऋतु र तिथिमा आधारित भएर चान्द्र र सौर वर्षमा ज्योतिर्गणना एवं धर्मशास्त्रानुसार नै मनाउनुपर्ने (र मनाइआएका पनि) छन् र यसमा दखल दिनु उचित नहोला।
ऋतुअनुसारका कुनै पनि तिथिपरक चाडपर्व, पूजा आदि सम्बन्धित तिथि क्षय वा वृद्धिका कारण पूर्वविद्धा वा परविद्धा तिथि लिनुपर्नेमा सोहीअनुसार र अन्य सामान्य कर्ममा सूर्योदयकालीन तिथिमा हुने शास्त्रसम्मत व्यवस्था छ। कुनै अप्ठेरो वा द्विविधा हटाउन शास्त्रले
कर्मणो यस्य यः काल तत्कालव्यापिनी तिथिः।
तया कर्माणि कुर्वीत ह्रासवृद्धि नकारणम्।।
तथा
सामान्यशास्त्र तो नूनं विशेषो बलवान भवेत्।
आदि व्यवस्था गरी विद्वान पूर्वजहरूले आफ्ना पुस्तालाई कर्मकृत्य गर्न अप्ठेरो नपरोस् भनेर सहजताको लागि प्रशस्त मार्गदर्शन पहिल्याएर प्रष्ट्याएका छन्। त्यसैले त गीतामा पनि भनिएको छ—
(भावार्थ– प्रमाणअनुसार नै कार्यव्यवस्था भई कार्यहरू भइरहेका हुन्छन् भने शास्त्र र विधिअनुसार नै जानीकन कर्म गर्नुपर्दछ।)
अब आऔँ यस वर्षको तिहारका विषयमा—
(क) व्रत, उपवास, स्नानदान, जपतप, धर्म कृत्यादि तथा अन्य सामान्य नियमित कर्मादि देवदेवीको जात्रा, काक, श्वान, गौपूजन, आदिका लागि सूर्योदयकालीन तिथि लिइन्छ भने कालनिर्देशित लक्ष्मीपूजा, म्हपूजा, भाइटीका र अन्य केही महत्त्वपूर्ण विशेष पर्वादिको कर्मकृत्य सोहीबमोजिम निर्देशित कालमै हुन्छ।
उदाहरणका लागि, यदि कार्तिक कृष्ण अमावस्या तिथि सूर्योदयदेखि प्रदोष रात्रिव्यापिनी निशाकालसम्म प्राप्त भएमा निःसन्देह प्रातः गौपूजनका साथै प्रदोष निशाकालमा महालक्ष्मीपूजा गरेर यस चान्द्रवर्षको हरहिसाब मिलानसहित सुखरात्रि मनाइन्छ।
कार्तिक शुक्ल पक्ष प्रतिपदा तिथि सूर्योदयदेखि प्रदोष रात्रिकालसम्म देखिएमा प्रातः नेपाल संवत् नववर्षारम्भ, गोवद्र्धनपूजा भई अपराह्नकाल वा सायन कालमा बलिपूजासहित म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा) गरी सुखरात्रि मनाइन्छ।
अनि यससँगै द्वितीया तिथि पनि सूर्योदयकालदेखि रात्रिकालसम्म भएमा मध्याह्न वा अपराह्न कालमा भाइटीका हुन्छ।
(ख) तर, (१) सूर्योदय कालमा कार्तिक कृष्ण चतुर्दशी तिथि भई दिउँसो अमावस्या तिथि लागेमा बिहान कुकुरपूजा गरी औँसीको प्रदोष रात्रिकालमा देवी महालक्ष्मी पूजा गर्नुपर्ने हुन्छ, र
(२) भोलिपल्ट सूर्योदयकालीन औँसी तिथिप्राप्त बिहान गौपूजन गरेर सोही दिन लाग्ने कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा तिथिप्राप्त अपराह्न वा सायन कालमा बलिपूजा र दीपमालिकासहित म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा) गरी सुखरात्रि मनाइन्छ। उही दिन चान्द्रमान तिथि गणनाले नेपाल संवत् नयाँ वर्ष पनि स्पर्श प्रवेश हुने तिथ्योदय कालमा वर्षोत्सव एवं म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा) गर्नु अति उत्तम मानिन्छ।
(३) यसको भोलिपल्ट सूर्योदयकालीन कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा तिथिमा नेपाल संवत् नव वर्षारम्भ उत्सव हुन्छ र नयाँ चान्द्र वर्षको सरकारी कामकाजलगायत हरहिसाब पनि प्रारम्भ हुनुका साथै यसै दिन द्वितीया तिथिप्राप्त मध्याह्न वा अपराह्न कालमा यमद्वितीया भ्रातृपूजा भाइटीका गर्ने गरिन्छ।
किनभने, सूर्योदयकालीन केही क्षणको कम योगको चान्द्रतिथि दिनभरका लागि प्रशस्य हुँदैन र यदि कोही कसैले सूर्योदयले लिई आएको तिथि दिनभर मान्य हुन्छ भने सो कुरो शास्त्रविहित होइनन्। अझ त्यस्मा त शुद्धअशुद्ध घडीपला पनि हेरिन्छ, र ६ घडी (कुनैमा कमसेकम ४ घडी)भन्दा कम समय भएमा ज्योतिषशास्त्र र धर्मशास्त्रले उक्त तिथि अशुद्ध मानिन्छन्।
द्वितीया तिथि पनि सूर्योदयकालदेखि रात्रिकालसम्म भएमा मध्याह्न वा अपराह्न कालमा भाइटीका हुन्छ।
अतः यो वर्ष वि.सं. २०७७ मा उपरोक्त (ख) बमोजिम कार्तिक २९ गते शनिश्चरबार नरक चतुर्दशी तिथि दिउँसो १३ः४९ बजेसम्म रहेर त्यसउप्रान्त औँसी तिथि लागेकोले बिहान कुकुरपूजा गर्नुपर्ने हुन्छ।
प्रदोष निशाकालमा लक्ष्मीपूजासहित दीपमालिका सुखरात्रि मनाएर भोलिपल्ट कार्तिक ३० गते आइतबार मध्याह्न ११ः२७ बजेसम्म औँसी तिथि रहेकोले बिहान गौपूजन गर्नुपर्ने हुन्छ। कारण–
यथा दिनद्वये प्रदोष दर्श लाभेतु पूर्व दिने एव रात्रि सम्बन्धात्।
या कुहुः प्रतिपन्मिश्र तत्र गाः पूजायेन्नृपः।। (निर्णयाऽमृत)
तत्पश्चात्, सोही बिहान ११ः२८ बजेपछि कार्तिक शुक्ल कछलाथ्व प्रतिपदा तिथि उदय शुरु हुने भएकोले चान्द्रवर्ष गणनाले ने.सं. ११४१ नववर्ष स्पर्श प्रवेश हुने हुँदा सोही दिन अपराह्नकाल वा सायन कालमा हर्षोल्लासका साथ नयाँ वर्ष मनाई बलिपूजासहित दीपमालिका गरी म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा) गर्नु उत्तम एवं श्रेयस्कर मानिन्छ।
यसलाई नेपालभाषाका थ्यासफूहरूले सुखरात्रि भनेको छ। त्यसरी नै मंसिर १ गते सोमबार सूर्योदयकालीन प्रातः ६ः२७ बजेको समयमा चान्द्रवर्ष गणनाले नेपाल संवत् ११४१ नववर्षारम्भ भई बिहान ९ः१२ सम्म रहने भएर सोभित्र गोवद्र्धनपूजा पनि सकाउनु पर्ने हुन्छ।
त्यसउप्रान्त कार्तिकशुक्ल द्वितीयातिथि लाग्ने भएकोले यस दिन मध्याह्न वा अपराह्न कालमा यमद्वितीया भ्रातृपूजा/भाइटीका गर्नुपर्ने हुन्छ।
यसरी स्वन्ति नखः तिहार चाड अखण्डित रूपमा लहरै तीन दिन मनाएको भोलिपल्ट देवीलक्ष्मीको चतुर्थीपूजा गरी प्रसाद ग्रहण गरेर तिहार चाड वा स्वन्ति (स्वन्हुतिथि वा स्वन्हुति) नखः समापन गर्ने गर्दछन्।
महालक्ष्मी वा लक्ष्मीपूजासम्बन्धी थप केही शास्त्रीय प्रमाण —
१. पूर्वत्रैव प्रदोष व्याप्तौ लक्ष्मीपूजनादौ पूर्वा अभ्यांगस्नानादौ परा। (धर्मसिन्धु)
स्वन्ति नखः वा तिहार चाड अखण्डित रूपमा लहरै तीन दिन मनाएको उसबेलाको नेपालभाषाको थ्यासफूहरूमा उल्लेखित मुहूर्त्तसहितको वाक्यांश प्रमाण एवं अन्य प्रमाणहरू जस्ताको तस्तै यहाँ उद्धृत गरिन्छ —
म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा) किन, कसरी र कहिले गर्ने भन्ने सम्बन्धमा थप आधार प्रमाण कृत्यचिन्तामणि, कृत्यवाटिका, कुलार्णवतन्त्रको दशम उल्लास, व्रतरत्न मालाआदि ग्रन्थहरूमा पनि छन्।
ज्योतिर्विद् दैवज्ञ कीर्तिब्रह्मानन्द जोशीले म्हपूजाबारे र कविराज सिद्धिगोपाल वैद्यले म्हपूजा पद्धतिबारे पुस्तिकाहरूमा नीति निर्देशनहरू सम्झाएर स्वर्गीय भएका छन्। नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका अध्यक्ष ज्योतिर्विद् प्रा.डा. मंगलराज जोशीले वि.सं. २०४३ मा प्रकाशमा ल्याएका आत्मपूजा (म्हपूजा)को महत्व र पूजाकर्मकाल (पञ्चाङ्ग पुस्तिका संख्या ६)अन्तर्गत परम्परा (पृष्ठ ३)मा उल्लिखित निम्न महत्त्वपूर्ण व्यहोरा पनि द्विविधा हटाउन सहायकसिद्ध हुनाले यहाँ उद्धृत गरिन्छ—
१. वि.सं. २०४३ सालमा जस्तै वि.सं. १९६२, १९९०, २०१४, २०३४ सालहरूमा पनि सूर्योदयमा औंसी भएर पनि मध्याह्न कालमा प्रतिपदा पाउने दिनमा म्हपूजा गरिआएको।
२. त्यसरी नै पुस्तिकाको म्हपूजा र नेपालसंवत् (पृष्ठ ८)मा कैयन् हजार वर्षदेखि चलिआएको म्हपूजाको दिन शुभ दिन मानेर श्री शंखधर साख्वाले ११०६ वर्ष अघि नेपाल संवत् चलाएको थियो भन्ने स्पष्ट छ। पौराणिक कालदेखि चलेको म्हपूजा उक्त संवत् फेरेपछि मात्र चलाएको भन्ने कुरो हैन, तर आत्मपूजा (म्हपूजा)को दिन शुभ दिन मानेर उक्त संवत् सुरु गरेको थियो।
३. अतःएव म्हपूजा जुन दिन हुन्छ, प्रायः उही दिनमा नै नेपाल संवत् प्रारम्भ हुने समय भएकोले उक्त संवत्को पर्व आरम्भ भाइटीका दिन मान्नु भन्दा भाइटीकाको अघिल्लो दिन, म्हपूजाको दिन यस वर्ष २०४३ कार्तिक १६ गतेमा नै उक्त वर्षको पर्व मान्नु स्थायी रूपमा बढी व्यावहारिक र श्रेयस्कर देखिन्छ।
४. यस वर्ष (२०४३)मा कार्तिक १६ गते आइतबारका दिन औँसी घडी पला १३।२३ पछि प्रतिपदा मध्याह्न कालमा प्राप्त भएको, भोलिपल्ट (कार्तिक १७ गते सोमबार) प्रतिपदा घडीपला ८।४१ मात्र भई भाइटीका पनि उही दिन परेको थियो। यसबाट केही अन्य उपरोक्त कारणहरूले गर्दा पनि कार्तिक १६ गते आइतबारका दिन बिहान घण्टा ११।५२ बजेपछि आत्मपूजा (म्हपूजा) गर्नुपर्ने शास्त्रानुसार देखिन्छ। साथै, कुहू औंसीपछि उही दिन त्यो सूक्ष्म चन्द्रोदय भएपछि (उदय प्रतिपदाको अघिल्लो दिन) म्हपूजा गर्नु समुचित छ।
भ्रातृपूजा/भाइटीका सम्बन्धी शास्त्रीय प्रमाण —
१. यमद्वितीया तु प्रतिपद्युता ग्राह्योत्युक्तम् (निर्णयाऽमृते, निर्णयाऽमृतादौ)
२. यमद्वितीया अपराह्न व्यापिनीति दक्षिणात्याः
मध्यान्ह व्यापिनी ग्राह्या (हेमाद्र्युनुयिनाम्)
३. उदये द्वितीया किञ्चित सकला तृतीया यदि मध्याह्न द्वितीयां त्यक्त्वा या कुर्यात् भ्रातृपूजनम् सा याति नरकं घोरं पति पुत्रौ विनश्यतः।। (रत्नावली ग्रन्थ)
४. यमद्वितीया मध्याह्नव्यापिनी पूर्वविद्धा चेति (निर्णयसिन्धु, हेमाद्रिः)
द्वापरयुगमा कार्तिक शुक्ल द्वितीया तिथिमा दाजु यमराज बहिनी यमुनाको घरमा आउँदा बहिनी यमुनाले दाजुलाई पूजा गरी ठूलो सत्कार गरेकी थिइन्। सोबापत् यमराजले दुईवटा वर दिएका थिए आजको दिन दाजुभाइलाई पूजा गरे दिदीबहिनीले वैधव्य स्थिति भोग्नु पर्दैन र दाजुभाइको आयु पनि क्षय नहोस् अर्थात् अकाल मृत्यु नहोस्।
सय वर्ष अघिका पात्रोहरू अध्ययन गर्दा पनि अखण्डित रूपमा रहेको तिहार तिथि घटबढ हुँदा पनि क्रमैसँग अहिलेकै जस्तो स्थिति वि.सं. १९५३, १९६२, १९६६, १९६९, १९७१, १९७२, १९९०, १९९१ र २००५ लगायत तथा यसपछिका वर्षहरूमा पनि पटकपटक भएका थिए।
अतः तिथिको चन्द्रोदय कालमान समाई श्रद्धापूर्वक एवं गम्भीरतापूर्वक दैवी, आध्यात्मिक र तन्त्रोक्त विधिविधानले युक्त भई गरिने तिहार वा स्वन्ति (स्वन्हुतिथि) नखःका शास्त्रीय व्यवस्थाहरू प्राकृतिक वस्तुस्थितिअनुरूप र लोककल्यणकारी हेतु हुनुका साथै कालगणनापद्धति पनि प्रकृतिसम्मत र वैज्ञानिक नै भएकोले आफ्ना परम्परागत चाडपर्व संस्कृति जोगाउने जिम्मा हाम्रै हो।
मुलुकको संस्कृतिलाई राजनैतिक वा हचुवाले नभई शास्त्रीय एवं आध्यात्मिक तवरले सोको उद्देश्यअनुरूप कर्मकृत्य गरी परम्पराको वैज्ञानिकतासमेत बुझ्न प्रयत्न गर्नुपर्दछ। पञ्चाङ्ग पात्रोको प्रकाशन पनि यसैका लागि हो। आफ्ना धर्मसंस्कृति परम्पराको अनुपालनका लागि उद्बुद्ध व्यक्तिहरू यस्ता विषयमा सचेत र विशेष अध्ययनशील हुनु जरुरी छ। यस्तो शास्त्रीय एवं ऐतिहासिक विषयमा कहिल्यै पनि अन्य विषय जस्तो धर्मसंस्कृति र तन्त्रलाई पनि फ्यूजन गर्नाले विकृतिलाई नै बढावा दिने हुन्छ।
सय वर्ष अघिका पात्रोहरू अध्ययन गर्दा पनि अखण्डित रूपमा रहेको स्वन्ति नखः (तिहार) तिथि घटबढ हुँदा पनि क्रमैसँग अहिलेकै जस्तो स्थिति वि.सं. १९५३, १९६२, १९६६, १९६९, १९७१, १९७२, १९९०, १९९१ र २००५ लगायत तथा यसपछिका वर्षहरूमा पनि कैयौँपटक भएका थिए।
त्यसरी नै वि.सं. १९८५, १९८६, १९९५ र १९९६ वर्षहरूमा पनि अहिलेकै जस्तो अवस्था रहेको तर १९८५ मा सूर्यग्रहण परेका कारण लक्ष्मीपूजा र म्हपूजाबीच एकदिन खण्डित गरी म्हपूजा भोलिपल्ट सारेको पाइयो। त्यस्तै, १९८६ मा लक्ष्मीपूजा र म्हपूजाबीच तथा १९९५ र १९९६ मा पनि म्हपूजा र भाइटीकाबीच बिना कारण एक दिन खण्डित गरिएको पाइयो, जसले गर्दा शास्त्रानुसार गलग्रहदोष (अर्थात्, आरम्भ गरेका भोलिपल्ट गर्नुपर्ने त्यो कर्म कृत्य नहुनाले वा क्रमभङ्ग भई टुट्नाले हुने तिथिविशेष दोष) राष्ट्र र जनताले भोग्नु पर्ने स्थिति पैदा भए।
कुनै पनि कुरा नीतिगत आधार प्रमाण, विधि विधान, निर्देशन र नियमभित्र रही कार्य गर्नाले उचित फलको आशा गर्न सकिन्छ र यसको विपरीत भएमा अशुभ पनि हुनसक्छ।
म्हपूजा (स्वदेह आत्मापूजा) र नेपाल संवत्बीच कुनै तरहले पनि तात्त्विक अन्तरसम्बन्ध छैन।
म्हपूजा (स्वदेह आत्मापूजा) र नेपाल संवत्बीच कुनै तरहले पनि तात्त्विक अन्तरसम्बन्ध छैन। कारण, म्हपूजा चल्दै आएको करिब ५,५०० वर्षभन्दा बढी भइसकेको भन्ने भविष्यपुराण लगायतका ग्रन्थहरूले नै बताउँछ। यता राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाः कालको नेपाल संवत् भर्खर ११४० वर्ष मात्रै भएको छ।
अतः एउटै एकादशी तिथि पनि दुई थरीले दुई भिन्न दिनमा मान्नुको सट्टा ज्योतिर्गणितीय आधारमा एउटै हुुनुपर्दछ र विभेद हटाउनु पर्छ भन्ने कुरा उठिरहँदा फेरि यस्तै अर्को समस्या सिर्जना हुनु उचित होइन। हाम्रोमा कालविशेषका चाडपर्वहरूको कर्मकृत्य कतिखेर के, कुनचाहिँ, कहिले गर्ने भनी तोकिएका छन्।
वेद र धर्मशास्त्रोक्त अनुसारका कर्महरूमा चान्द्रऋतुको स्मरण श्रेष्ठ हुने हुनाले धर्मको मर्मलाई मात्र होइन चाड पर्वहरूको गौरवसमेत कसरी संरक्षण गर्न सकिन्छ भन्ने सोच्नु जरुरी छ। सौर एवं चान्द्र ऋतु, वर्ष, मास र तिथि दिनको वास्तवितालाई सबैले बुझ्नु अत्यावश्यक छ।
शास्त्र जनमानसमा भ्रान्ति ल्याउन नभई समाजमा सुमार्गदर्शन गराउनका लागि हो। यो लेख काठमाडौँ उपत्यकाबाहिर नेवाःहरूका लागि पनि सरल तरिकाले बुझ्न मद्दत होला। तापनि देशाचार, लोकाचार र कूलाचारमध्ये सबै वा कुनै अपनाउन सबै स्वतन्त्र छन् नै, अस्तु।
लेखक दैवज्ञ ज्यो. जोशी नेपाल सरकार, नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका सदस्य हुन्।
" />
नेपालमा प्रचलित धर्म संस्कृतिअनुसार हाम्रा ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र सामाजिक परम्पराका जात्रा, चाडपर्वहरूको एउटै उद्देश्य भएर पनि क्षेत्रगत र स्थानीय प्रचलनअनुसार मानिसहरू भिन्न तवरले मनाउने गर्दछन्। हाम्रा अधिकांश पर्व तिथिपरक अर्थात् चान्द्रप्रधान छन् र ती सबै सांस्कृतिक पर्वहरू प्राकृतिक रूपमा ऋतु, महिना र काल (समय)सँग सम्बन्ध रहेर मनाइएका छन्।
यी सांस्कृतिक पर्वहरूले मौसम, नक्षत्र र सम्बद्ध देवीदेवताहरू, जीवजन्तु र पितृसम्बद्धलगायत पारिवारिक एवं सामाजिक सम्बन्धलाई पनि मजबुत पार्ने गर्दै आएको छ। शिल्प कलादेखि धार्मिक, आध्यात्मिक मार्गतर्फका साथै स्वास्थ्य, वातावरण एवं कृषिमा समेत सकारात्मक ऊर्जा दिने चन्द्र र सूर्यको वार्षिक गतिअनुसार हामीले आफ्ना धर्मसंस्कृतिलाई संरक्षण, जगेर्ना र जीवन्तता दिँदै आएका छौँ।
जस्तो कि– पारिवारिक हर्षोल्लास एवं शक्तिको पर्व दशैं/मोहनी, स्वन्ति/तिहार, नववर्ष, फागु पूर्णिमा, यःमधि (थिंला) पुन्हि, पिशाच चतुर्दशी/पाशाचरय् (पाहांचरय्) आदि हुन् भने कृषि र पशुपंक्षीतर्फ नागपञ्चमी, गाईपूजा, भ्यागुतोलाई भात ख्वाउने, कुकुरपूजा, कागपूजा आदि भए।
त्यसरी नै दाजुभाइ र दिदीबहिनीहरूसँग स्नेहभाव मजबुत पार्ने भाइटीका, रक्षाबन्धन, परिवारजन सुख, सुस्वास्थ्य र दीर्घायु तथा सुखमय दाम्पत्य जीवननिमित्त देवोत्थान, व्रत लिने, गुंलाधर्म, जनै पूर्णिमा, घ्यूचाकु खाने मकर सङ्क्रान्ति आदि हुन् भने आमाबाबुको आशीर्वाद लिने र छोराछोरीहरूको कल्याणका लागि आमाबाबुको मुख हेर्ने, मातृऔंसी, कुशेऔंसी, शतबीज छर्ने, दिवंगतको मुक्ति र शान्तिका लागि गरिने श्राद्ध, तीर्थाटन, सम्यक् पूजा, बैशाख पूर्णिमा, पौष पूर्णिमा र माघस्नान यात्रा आदि हुन्।
ऋतुअनुसारका कुनै पनि तिथिपरक चाडपर्व, पूजा आदि सम्बन्धित तिथि क्षय वा वृद्धिका कारण पूर्वविद्धा वा परविद्धा तिथि लिनुपर्नेमा सोहीअनुसार र अन्य सामान्य कर्ममा सूर्योदयकालीन तिथिमा हुने शास्त्रसम्मत व्यवस्था छ।
कुनै पनि देश र समाजको उत्थान, पहिचान र प्रगतिको मूल आधार र कारण नै ती देश र समाजअनुकूल मनाई आएका विभिन्न चाडपर्व, संस्कृति र जात्रा आदिले चिनारी दिने हुनाले यदि ऋतु र समयानुसारका कुनै न कुनै चाडपर्व, जात्रा संस्कृति त्यहाँ भएन भने त्यो देश वा समाज निरस हुने हुँदा हाम्रो मुलुकमा पनि अन्य थुप्रैमध्ये तिहार वा स्वन्ति (स्वन्हु तिथि)जस्तो पौराणिक र महत्त्वपूर्ण तन्त्रविज्ञान एवं आध्यात्मिक ज्ञान दर्शनअन्तर्गतका लक्ष्मीपूजा, म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा), गोबर्द्धनपूजा, भाइटीका आदि विशेष चाडपर्वहरू मनाई आएका छन्। यसर्थ आज यहाँ विषयगत विशेष चर्चा परिचर्चा गरिन्छ। प्रथमतः केही आधारभूत ज्योतिषीय कुराहरू यहाँ प्रस्तुत छ –
(१) वैदिक परम्परामा अहोरात्रको प्रारम्भ सूर्योदयबाट भई दर्शेष्टिका दिन शुक्ल प्रतिपदा र पूर्णमासेष्टिका दिन कृष्ण प्रतिपदा मानिन्छ।
(२) सूर्योदयदेखि अर्को सूर्योदयसम्म सावन वर्ष ३६० दिन मानिन्छ।
(३) अश्विनी नक्षत्रदेखि रेवती नक्षत्रसम्म नाक्षत्र वर्ष ३५९ दिनको मानिन्छ।
(४) प्रतिपदा तिथिदेखि औंसी तिथिसम्म चान्द्रवर्ष ३५४ दिन, वैशाख संक्रान्तिदेखि चैत्र मसान्तसम्म सौरवर्ष ३६५ दिन हुन्छन् र चान्द्र एवं सौरवर्षमा अधिकमास र क्षयमासको पनि बेलाबखत समायोजन भइरहने हुन्छ।
यस वर्ष २०७७ मा कार्तिक ३०, मंसिर १ र २ गते क्रमशः लक्ष्मीपूजा, म्हपूजा र भाइटीका मनाउने हो भने उपरोक्त वर्षहरूमध्ये कुन वर्षको ज्योतिषशास्त्रको सिद्धान्तमा गणना गरेर सो निर्क्योल गरिएका हुन्, शायद कोही कसैलाई पनि जानकारीमा होला जस्तो लाग्दैन।
हाल प्रचलित चाडपर्वहरू ऋतु र तिथिमा आधारित भएर चान्द्र र सौर वर्षमा ज्योतिर्गणना एवं धर्मशास्त्रानुसार नै मनाउनुपर्ने (र मनाइआएका पनि) छन् र यसमा दखल दिनु उचित नहोला।
ऋतुअनुसारका कुनै पनि तिथिपरक चाडपर्व, पूजा आदि सम्बन्धित तिथि क्षय वा वृद्धिका कारण पूर्वविद्धा वा परविद्धा तिथि लिनुपर्नेमा सोहीअनुसार र अन्य सामान्य कर्ममा सूर्योदयकालीन तिथिमा हुने शास्त्रसम्मत व्यवस्था छ। कुनै अप्ठेरो वा द्विविधा हटाउन शास्त्रले
कर्मणो यस्य यः काल तत्कालव्यापिनी तिथिः।
तया कर्माणि कुर्वीत ह्रासवृद्धि नकारणम्।।
तथा
सामान्यशास्त्र तो नूनं विशेषो बलवान भवेत्।
आदि व्यवस्था गरी विद्वान पूर्वजहरूले आफ्ना पुस्तालाई कर्मकृत्य गर्न अप्ठेरो नपरोस् भनेर सहजताको लागि प्रशस्त मार्गदर्शन पहिल्याएर प्रष्ट्याएका छन्। त्यसैले त गीतामा पनि भनिएको छ—
(भावार्थ– प्रमाणअनुसार नै कार्यव्यवस्था भई कार्यहरू भइरहेका हुन्छन् भने शास्त्र र विधिअनुसार नै जानीकन कर्म गर्नुपर्दछ।)
अब आऔँ यस वर्षको तिहारका विषयमा—
(क) व्रत, उपवास, स्नानदान, जपतप, धर्म कृत्यादि तथा अन्य सामान्य नियमित कर्मादि देवदेवीको जात्रा, काक, श्वान, गौपूजन, आदिका लागि सूर्योदयकालीन तिथि लिइन्छ भने कालनिर्देशित लक्ष्मीपूजा, म्हपूजा, भाइटीका र अन्य केही महत्त्वपूर्ण विशेष पर्वादिको कर्मकृत्य सोहीबमोजिम निर्देशित कालमै हुन्छ।
उदाहरणका लागि, यदि कार्तिक कृष्ण अमावस्या तिथि सूर्योदयदेखि प्रदोष रात्रिव्यापिनी निशाकालसम्म प्राप्त भएमा निःसन्देह प्रातः गौपूजनका साथै प्रदोष निशाकालमा महालक्ष्मीपूजा गरेर यस चान्द्रवर्षको हरहिसाब मिलानसहित सुखरात्रि मनाइन्छ।
कार्तिक शुक्ल पक्ष प्रतिपदा तिथि सूर्योदयदेखि प्रदोष रात्रिकालसम्म देखिएमा प्रातः नेपाल संवत् नववर्षारम्भ, गोवद्र्धनपूजा भई अपराह्नकाल वा सायन कालमा बलिपूजासहित म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा) गरी सुखरात्रि मनाइन्छ।
अनि यससँगै द्वितीया तिथि पनि सूर्योदयकालदेखि रात्रिकालसम्म भएमा मध्याह्न वा अपराह्न कालमा भाइटीका हुन्छ।
(ख) तर, (१) सूर्योदय कालमा कार्तिक कृष्ण चतुर्दशी तिथि भई दिउँसो अमावस्या तिथि लागेमा बिहान कुकुरपूजा गरी औँसीको प्रदोष रात्रिकालमा देवी महालक्ष्मी पूजा गर्नुपर्ने हुन्छ, र
(२) भोलिपल्ट सूर्योदयकालीन औँसी तिथिप्राप्त बिहान गौपूजन गरेर सोही दिन लाग्ने कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा तिथिप्राप्त अपराह्न वा सायन कालमा बलिपूजा र दीपमालिकासहित म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा) गरी सुखरात्रि मनाइन्छ। उही दिन चान्द्रमान तिथि गणनाले नेपाल संवत् नयाँ वर्ष पनि स्पर्श प्रवेश हुने तिथ्योदय कालमा वर्षोत्सव एवं म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा) गर्नु अति उत्तम मानिन्छ।
(३) यसको भोलिपल्ट सूर्योदयकालीन कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा तिथिमा नेपाल संवत् नव वर्षारम्भ उत्सव हुन्छ र नयाँ चान्द्र वर्षको सरकारी कामकाजलगायत हरहिसाब पनि प्रारम्भ हुनुका साथै यसै दिन द्वितीया तिथिप्राप्त मध्याह्न वा अपराह्न कालमा यमद्वितीया भ्रातृपूजा भाइटीका गर्ने गरिन्छ।
किनभने, सूर्योदयकालीन केही क्षणको कम योगको चान्द्रतिथि दिनभरका लागि प्रशस्य हुँदैन र यदि कोही कसैले सूर्योदयले लिई आएको तिथि दिनभर मान्य हुन्छ भने सो कुरो शास्त्रविहित होइनन्। अझ त्यस्मा त शुद्धअशुद्ध घडीपला पनि हेरिन्छ, र ६ घडी (कुनैमा कमसेकम ४ घडी)भन्दा कम समय भएमा ज्योतिषशास्त्र र धर्मशास्त्रले उक्त तिथि अशुद्ध मानिन्छन्।
द्वितीया तिथि पनि सूर्योदयकालदेखि रात्रिकालसम्म भएमा मध्याह्न वा अपराह्न कालमा भाइटीका हुन्छ।
अतः यो वर्ष वि.सं. २०७७ मा उपरोक्त (ख) बमोजिम कार्तिक २९ गते शनिश्चरबार नरक चतुर्दशी तिथि दिउँसो १३ः४९ बजेसम्म रहेर त्यसउप्रान्त औँसी तिथि लागेकोले बिहान कुकुरपूजा गर्नुपर्ने हुन्छ।
प्रदोष निशाकालमा लक्ष्मीपूजासहित दीपमालिका सुखरात्रि मनाएर भोलिपल्ट कार्तिक ३० गते आइतबार मध्याह्न ११ः२७ बजेसम्म औँसी तिथि रहेकोले बिहान गौपूजन गर्नुपर्ने हुन्छ। कारण–
यथा दिनद्वये प्रदोष दर्श लाभेतु पूर्व दिने एव रात्रि सम्बन्धात्।
या कुहुः प्रतिपन्मिश्र तत्र गाः पूजायेन्नृपः।। (निर्णयाऽमृत)
तत्पश्चात्, सोही बिहान ११ः२८ बजेपछि कार्तिक शुक्ल कछलाथ्व प्रतिपदा तिथि उदय शुरु हुने भएकोले चान्द्रवर्ष गणनाले ने.सं. ११४१ नववर्ष स्पर्श प्रवेश हुने हुँदा सोही दिन अपराह्नकाल वा सायन कालमा हर्षोल्लासका साथ नयाँ वर्ष मनाई बलिपूजासहित दीपमालिका गरी म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा) गर्नु उत्तम एवं श्रेयस्कर मानिन्छ।
यसलाई नेपालभाषाका थ्यासफूहरूले सुखरात्रि भनेको छ। त्यसरी नै मंसिर १ गते सोमबार सूर्योदयकालीन प्रातः ६ः२७ बजेको समयमा चान्द्रवर्ष गणनाले नेपाल संवत् ११४१ नववर्षारम्भ भई बिहान ९ः१२ सम्म रहने भएर सोभित्र गोवद्र्धनपूजा पनि सकाउनु पर्ने हुन्छ।
त्यसउप्रान्त कार्तिकशुक्ल द्वितीयातिथि लाग्ने भएकोले यस दिन मध्याह्न वा अपराह्न कालमा यमद्वितीया भ्रातृपूजा/भाइटीका गर्नुपर्ने हुन्छ।
यसरी स्वन्ति नखः तिहार चाड अखण्डित रूपमा लहरै तीन दिन मनाएको भोलिपल्ट देवीलक्ष्मीको चतुर्थीपूजा गरी प्रसाद ग्रहण गरेर तिहार चाड वा स्वन्ति (स्वन्हुतिथि वा स्वन्हुति) नखः समापन गर्ने गर्दछन्।
महालक्ष्मी वा लक्ष्मीपूजासम्बन्धी थप केही शास्त्रीय प्रमाण —
१. पूर्वत्रैव प्रदोष व्याप्तौ लक्ष्मीपूजनादौ पूर्वा अभ्यांगस्नानादौ परा। (धर्मसिन्धु)
स्वन्ति नखः वा तिहार चाड अखण्डित रूपमा लहरै तीन दिन मनाएको उसबेलाको नेपालभाषाको थ्यासफूहरूमा उल्लेखित मुहूर्त्तसहितको वाक्यांश प्रमाण एवं अन्य प्रमाणहरू जस्ताको तस्तै यहाँ उद्धृत गरिन्छ —
म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा) किन, कसरी र कहिले गर्ने भन्ने सम्बन्धमा थप आधार प्रमाण कृत्यचिन्तामणि, कृत्यवाटिका, कुलार्णवतन्त्रको दशम उल्लास, व्रतरत्न मालाआदि ग्रन्थहरूमा पनि छन्।
ज्योतिर्विद् दैवज्ञ कीर्तिब्रह्मानन्द जोशीले म्हपूजाबारे र कविराज सिद्धिगोपाल वैद्यले म्हपूजा पद्धतिबारे पुस्तिकाहरूमा नीति निर्देशनहरू सम्झाएर स्वर्गीय भएका छन्। नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका अध्यक्ष ज्योतिर्विद् प्रा.डा. मंगलराज जोशीले वि.सं. २०४३ मा प्रकाशमा ल्याएका आत्मपूजा (म्हपूजा)को महत्व र पूजाकर्मकाल (पञ्चाङ्ग पुस्तिका संख्या ६)अन्तर्गत परम्परा (पृष्ठ ३)मा उल्लिखित निम्न महत्त्वपूर्ण व्यहोरा पनि द्विविधा हटाउन सहायकसिद्ध हुनाले यहाँ उद्धृत गरिन्छ—
१. वि.सं. २०४३ सालमा जस्तै वि.सं. १९६२, १९९०, २०१४, २०३४ सालहरूमा पनि सूर्योदयमा औंसी भएर पनि मध्याह्न कालमा प्रतिपदा पाउने दिनमा म्हपूजा गरिआएको।
२. त्यसरी नै पुस्तिकाको म्हपूजा र नेपालसंवत् (पृष्ठ ८)मा कैयन् हजार वर्षदेखि चलिआएको म्हपूजाको दिन शुभ दिन मानेर श्री शंखधर साख्वाले ११०६ वर्ष अघि नेपाल संवत् चलाएको थियो भन्ने स्पष्ट छ। पौराणिक कालदेखि चलेको म्हपूजा उक्त संवत् फेरेपछि मात्र चलाएको भन्ने कुरो हैन, तर आत्मपूजा (म्हपूजा)को दिन शुभ दिन मानेर उक्त संवत् सुरु गरेको थियो।
३. अतःएव म्हपूजा जुन दिन हुन्छ, प्रायः उही दिनमा नै नेपाल संवत् प्रारम्भ हुने समय भएकोले उक्त संवत्को पर्व आरम्भ भाइटीका दिन मान्नु भन्दा भाइटीकाको अघिल्लो दिन, म्हपूजाको दिन यस वर्ष २०४३ कार्तिक १६ गतेमा नै उक्त वर्षको पर्व मान्नु स्थायी रूपमा बढी व्यावहारिक र श्रेयस्कर देखिन्छ।
४. यस वर्ष (२०४३)मा कार्तिक १६ गते आइतबारका दिन औँसी घडी पला १३।२३ पछि प्रतिपदा मध्याह्न कालमा प्राप्त भएको, भोलिपल्ट (कार्तिक १७ गते सोमबार) प्रतिपदा घडीपला ८।४१ मात्र भई भाइटीका पनि उही दिन परेको थियो। यसबाट केही अन्य उपरोक्त कारणहरूले गर्दा पनि कार्तिक १६ गते आइतबारका दिन बिहान घण्टा ११।५२ बजेपछि आत्मपूजा (म्हपूजा) गर्नुपर्ने शास्त्रानुसार देखिन्छ। साथै, कुहू औंसीपछि उही दिन त्यो सूक्ष्म चन्द्रोदय भएपछि (उदय प्रतिपदाको अघिल्लो दिन) म्हपूजा गर्नु समुचित छ।
भ्रातृपूजा/भाइटीका सम्बन्धी शास्त्रीय प्रमाण —
१. यमद्वितीया तु प्रतिपद्युता ग्राह्योत्युक्तम् (निर्णयाऽमृते, निर्णयाऽमृतादौ)
२. यमद्वितीया अपराह्न व्यापिनीति दक्षिणात्याः
मध्यान्ह व्यापिनी ग्राह्या (हेमाद्र्युनुयिनाम्)
३. उदये द्वितीया किञ्चित सकला तृतीया यदि मध्याह्न द्वितीयां त्यक्त्वा या कुर्यात् भ्रातृपूजनम् सा याति नरकं घोरं पति पुत्रौ विनश्यतः।। (रत्नावली ग्रन्थ)
४. यमद्वितीया मध्याह्नव्यापिनी पूर्वविद्धा चेति (निर्णयसिन्धु, हेमाद्रिः)
द्वापरयुगमा कार्तिक शुक्ल द्वितीया तिथिमा दाजु यमराज बहिनी यमुनाको घरमा आउँदा बहिनी यमुनाले दाजुलाई पूजा गरी ठूलो सत्कार गरेकी थिइन्। सोबापत् यमराजले दुईवटा वर दिएका थिए आजको दिन दाजुभाइलाई पूजा गरे दिदीबहिनीले वैधव्य स्थिति भोग्नु पर्दैन र दाजुभाइको आयु पनि क्षय नहोस् अर्थात् अकाल मृत्यु नहोस्।
सय वर्ष अघिका पात्रोहरू अध्ययन गर्दा पनि अखण्डित रूपमा रहेको तिहार तिथि घटबढ हुँदा पनि क्रमैसँग अहिलेकै जस्तो स्थिति वि.सं. १९५३, १९६२, १९६६, १९६९, १९७१, १९७२, १९९०, १९९१ र २००५ लगायत तथा यसपछिका वर्षहरूमा पनि पटकपटक भएका थिए।
अतः तिथिको चन्द्रोदय कालमान समाई श्रद्धापूर्वक एवं गम्भीरतापूर्वक दैवी, आध्यात्मिक र तन्त्रोक्त विधिविधानले युक्त भई गरिने तिहार वा स्वन्ति (स्वन्हुतिथि) नखःका शास्त्रीय व्यवस्थाहरू प्राकृतिक वस्तुस्थितिअनुरूप र लोककल्यणकारी हेतु हुनुका साथै कालगणनापद्धति पनि प्रकृतिसम्मत र वैज्ञानिक नै भएकोले आफ्ना परम्परागत चाडपर्व संस्कृति जोगाउने जिम्मा हाम्रै हो।
मुलुकको संस्कृतिलाई राजनैतिक वा हचुवाले नभई शास्त्रीय एवं आध्यात्मिक तवरले सोको उद्देश्यअनुरूप कर्मकृत्य गरी परम्पराको वैज्ञानिकतासमेत बुझ्न प्रयत्न गर्नुपर्दछ। पञ्चाङ्ग पात्रोको प्रकाशन पनि यसैका लागि हो। आफ्ना धर्मसंस्कृति परम्पराको अनुपालनका लागि उद्बुद्ध व्यक्तिहरू यस्ता विषयमा सचेत र विशेष अध्ययनशील हुनु जरुरी छ। यस्तो शास्त्रीय एवं ऐतिहासिक विषयमा कहिल्यै पनि अन्य विषय जस्तो धर्मसंस्कृति र तन्त्रलाई पनि फ्यूजन गर्नाले विकृतिलाई नै बढावा दिने हुन्छ।
सय वर्ष अघिका पात्रोहरू अध्ययन गर्दा पनि अखण्डित रूपमा रहेको स्वन्ति नखः (तिहार) तिथि घटबढ हुँदा पनि क्रमैसँग अहिलेकै जस्तो स्थिति वि.सं. १९५३, १९६२, १९६६, १९६९, १९७१, १९७२, १९९०, १९९१ र २००५ लगायत तथा यसपछिका वर्षहरूमा पनि कैयौँपटक भएका थिए।
त्यसरी नै वि.सं. १९८५, १९८६, १९९५ र १९९६ वर्षहरूमा पनि अहिलेकै जस्तो अवस्था रहेको तर १९८५ मा सूर्यग्रहण परेका कारण लक्ष्मीपूजा र म्हपूजाबीच एकदिन खण्डित गरी म्हपूजा भोलिपल्ट सारेको पाइयो। त्यस्तै, १९८६ मा लक्ष्मीपूजा र म्हपूजाबीच तथा १९९५ र १९९६ मा पनि म्हपूजा र भाइटीकाबीच बिना कारण एक दिन खण्डित गरिएको पाइयो, जसले गर्दा शास्त्रानुसार गलग्रहदोष (अर्थात्, आरम्भ गरेका भोलिपल्ट गर्नुपर्ने त्यो कर्म कृत्य नहुनाले वा क्रमभङ्ग भई टुट्नाले हुने तिथिविशेष दोष) राष्ट्र र जनताले भोग्नु पर्ने स्थिति पैदा भए।
कुनै पनि कुरा नीतिगत आधार प्रमाण, विधि विधान, निर्देशन र नियमभित्र रही कार्य गर्नाले उचित फलको आशा गर्न सकिन्छ र यसको विपरीत भएमा अशुभ पनि हुनसक्छ।
म्हपूजा (स्वदेह आत्मापूजा) र नेपाल संवत्बीच कुनै तरहले पनि तात्त्विक अन्तरसम्बन्ध छैन।
म्हपूजा (स्वदेह आत्मापूजा) र नेपाल संवत्बीच कुनै तरहले पनि तात्त्विक अन्तरसम्बन्ध छैन। कारण, म्हपूजा चल्दै आएको करिब ५,५०० वर्षभन्दा बढी भइसकेको भन्ने भविष्यपुराण लगायतका ग्रन्थहरूले नै बताउँछ। यता राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाः कालको नेपाल संवत् भर्खर ११४० वर्ष मात्रै भएको छ।
अतः एउटै एकादशी तिथि पनि दुई थरीले दुई भिन्न दिनमा मान्नुको सट्टा ज्योतिर्गणितीय आधारमा एउटै हुुनुपर्दछ र विभेद हटाउनु पर्छ भन्ने कुरा उठिरहँदा फेरि यस्तै अर्को समस्या सिर्जना हुनु उचित होइन। हाम्रोमा कालविशेषका चाडपर्वहरूको कर्मकृत्य कतिखेर के, कुनचाहिँ, कहिले गर्ने भनी तोकिएका छन्।
वेद र धर्मशास्त्रोक्त अनुसारका कर्महरूमा चान्द्रऋतुको स्मरण श्रेष्ठ हुने हुनाले धर्मको मर्मलाई मात्र होइन चाड पर्वहरूको गौरवसमेत कसरी संरक्षण गर्न सकिन्छ भन्ने सोच्नु जरुरी छ। सौर एवं चान्द्र ऋतु, वर्ष, मास र तिथि दिनको वास्तवितालाई सबैले बुझ्नु अत्यावश्यक छ।
शास्त्र जनमानसमा भ्रान्ति ल्याउन नभई समाजमा सुमार्गदर्शन गराउनका लागि हो। यो लेख काठमाडौँ उपत्यकाबाहिर नेवाःहरूका लागि पनि सरल तरिकाले बुझ्न मद्दत होला। तापनि देशाचार, लोकाचार र कूलाचारमध्ये सबै वा कुनै अपनाउन सबै स्वतन्त्र छन् नै, अस्तु।
लेखक दैवज्ञ ज्यो. जोशी नेपाल सरकार, नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका सदस्य हुन्।
रात्रिकालीन औँसीमै लक्ष्मीपूजा गर्नुपर्छ भन्ने शास्त्रीय प्रमाण
<p style="text-align: justify;">नेपालमा प्रचलित धर्म संस्कृतिअनुसार हाम्रा ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र सामाजिक परम्पराका जात्रा, चाडपर्वहरूको एउटै उद्देश्य भएर पनि क्षेत्रगत र स्थानीय प्रचलनअनुसार मानिसहरू भिन्न तवरले मनाउने गर्दछन्। हाम्रा अधिकांश पर्व तिथिपरक अर्थात् चान्द्रप्रधान छन् र ती सबै सांस्कृतिक पर्वहरू प्राकृतिक रूपमा ऋतु, महिना र काल (समय)सँग सम्बन्ध रहेर मनाइएका छन्। </p>
<p style="text-align: justify;">यी सांस्कृतिक पर्वहरूले मौसम, नक्षत्र र सम्बद्ध देवीदेवताहरू, जीवजन्तु र पितृसम्बद्धलगायत पारिवारिक एवं सामाजिक सम्बन्धलाई पनि मजबुत पार्ने गर्दै आएको छ। शिल्प कलादेखि धार्मिक, आध्यात्मिक मार्गतर्फका साथै स्वास्थ्य, वातावरण एवं कृषिमा समेत सकारात्मक ऊर्जा दिने चन्द्र र सूर्यको वार्षिक गतिअनुसार हामीले आफ्ना धर्मसंस्कृतिलाई संरक्षण, जगेर्ना र जीवन्तता दिँदै आएका छौँ। </p>
<p style="text-align: justify;">जस्तो कि– पारिवारिक हर्षोल्लास एवं शक्तिको पर्व दशैं/मोहनी, स्वन्ति/तिहार, नववर्ष, फागु पूर्णिमा, यःमधि (थिंला) पुन्हि, पिशाच चतुर्दशी/पाशाचरय् (पाहांचरय्) आदि हुन् भने कृषि र पशुपंक्षीतर्फ नागपञ्चमी, गाईपूजा, भ्यागुतोलाई भात ख्वाउने, कुकुरपूजा, कागपूजा आदि भए।</p>
<div class="widget-news">
<div class="white-background-news">
<div class="title-2">सिफारिस</div>
<div class="news-snippet"><a class="img-holder sm" href="/news/29107" target="_blank" title="मंसिर २ गते पनि सार्वजनिक बिदा"><img alt="" src="https://img.dekhapadhi.de/uploads/posts/1605000624.Deepawali-Tihar.jpg" /></a>
<div class="details">
<h5 class="title"><a href="/news/29107" target="_blank">मंसिर २ गते पनि सार्वजनिक बिदा</a></h5>
</div>
</div>
</div>
</div>
<p style="text-align: justify;">त्यसरी नै दाजुभाइ र दिदीबहिनीहरूसँग स्नेहभाव मजबुत पार्ने भाइटीका, रक्षाबन्धन, परिवारजन सुख, सुस्वास्थ्य र दीर्घायु तथा सुखमय दाम्पत्य जीवननिमित्त देवोत्थान, व्रत लिने, गुंलाधर्म, जनै पूर्णिमा, घ्यूचाकु खाने मकर सङ्क्रान्ति आदि हुन् भने आमाबाबुको आशीर्वाद लिने र छोराछोरीहरूको कल्याणका लागि आमाबाबुको मुख हेर्ने, मातृऔंसी, कुशेऔंसी, शतबीज छर्ने, दिवंगतको मुक्ति र शान्तिका लागि गरिने श्राद्ध, तीर्थाटन, सम्यक् पूजा, बैशाख पूर्णिमा, पौष पूर्णिमा र माघस्नान यात्रा आदि हुन्। </p>
<blockquote>
<p style="text-align: justify;">ऋतुअनुसारका कुनै पनि तिथिपरक चाडपर्व, पूजा आदि सम्बन्धित तिथि क्षय वा वृद्धिका कारण पूर्वविद्धा वा परविद्धा तिथि लिनुपर्नेमा सोहीअनुसार र अन्य सामान्य कर्ममा सूर्योदयकालीन तिथिमा हुने शास्त्रसम्मत व्यवस्था छ।</p>
</blockquote>
<p style="text-align: justify;">कुनै पनि देश र समाजको उत्थान, पहिचान र प्रगतिको मूल आधार र कारण नै ती देश र समाजअनुकूल मनाई आएका विभिन्न चाडपर्व, संस्कृति र जात्रा आदिले चिनारी दिने हुनाले यदि ऋतु र समयानुसारका कुनै न कुनै चाडपर्व, जात्रा संस्कृति त्यहाँ भएन भने त्यो देश वा समाज निरस हुने हुँदा हाम्रो मुलुकमा पनि अन्य थुप्रैमध्ये तिहार वा स्वन्ति (स्वन्हु तिथि)जस्तो पौराणिक र महत्त्वपूर्ण तन्त्रविज्ञान एवं आध्यात्मिक ज्ञान दर्शनअन्तर्गतका लक्ष्मीपूजा, म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा), गोबर्द्धनपूजा, भाइटीका आदि विशेष चाडपर्वहरू मनाई आएका छन्। यसर्थ आज यहाँ विषयगत विशेष चर्चा परिचर्चा गरिन्छ। प्रथमतः केही आधारभूत ज्योतिषीय कुराहरू यहाँ प्रस्तुत छ –</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">(१) वैदिक परम्परामा अहोरात्रको प्रारम्भ सूर्योदयबाट भई दर्शेष्टिका दिन शुक्ल प्रतिपदा र पूर्णमासेष्टिका दिन कृष्ण प्रतिपदा मानिन्छ।</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">(२) सूर्योदयदेखि अर्को सूर्योदयसम्म सावन वर्ष ३६० दिन मानिन्छ।</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">(३) अश्विनी नक्षत्रदेखि रेवती नक्षत्रसम्म नाक्षत्र वर्ष ३५९ दिनको मानिन्छ।</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">(४) प्रतिपदा तिथिदेखि औंसी तिथिसम्म चान्द्रवर्ष ३५४ दिन, वैशाख संक्रान्तिदेखि चैत्र मसान्तसम्म सौरवर्ष ३६५ दिन हुन्छन् र चान्द्र एवं सौरवर्षमा अधिकमास र क्षयमासको पनि बेलाबखत समायोजन भइरहने हुन्छ। </p>
<p style="text-align: justify;">यस वर्ष २०७७ मा कार्तिक ३०, मंसिर १ र २ गते क्रमशः लक्ष्मीपूजा, म्हपूजा र भाइटीका मनाउने हो भने उपरोक्त वर्षहरूमध्ये कुन वर्षको ज्योतिषशास्त्रको सिद्धान्तमा गणना गरेर सो निर्क्योल गरिएका हुन्, शायद कोही कसैलाई पनि जानकारीमा होला जस्तो लाग्दैन।</p>
<p style="text-align: justify;">हाल प्रचलित चाडपर्वहरू ऋतु र तिथिमा आधारित भएर चान्द्र र सौर वर्षमा ज्योतिर्गणना एवं धर्मशास्त्रानुसार नै मनाउनुपर्ने (र मनाइआएका पनि) छन् र यसमा दखल दिनु उचित नहोला।</p>
<p style="text-align: justify;">ऋतुअनुसारका कुनै पनि तिथिपरक चाडपर्व, पूजा आदि सम्बन्धित तिथि क्षय वा वृद्धिका कारण पूर्वविद्धा वा परविद्धा तिथि लिनुपर्नेमा सोहीअनुसार र अन्य सामान्य कर्ममा सूर्योदयकालीन तिथिमा हुने शास्त्रसम्मत व्यवस्था छ। कुनै अप्ठेरो वा द्विविधा हटाउन शास्त्रले </p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 80px;"><strong>या तिथिः समनुप्राप्य उदय याति भास्कर। <br />
सा तिथि सकला ज्ञेया स्नानदानादि कर्मसु।</strong></p>
<p style="text-align: justify;">वा</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 80px;"><strong>कर्मणो यस्य यः काल तत्कालव्यापिनी तिथिः। <br />
तया कर्माणि कुर्वीत ह्रासवृद्धि नकारणम्।।</strong></p>
<p style="text-align: justify;">तथा </p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 80px;"><strong>सामान्यशास्त्र तो नूनं विशेषो बलवान भवेत्।</strong></p>
<p style="text-align: justify;">आदि व्यवस्था गरी विद्वान पूर्वजहरूले आफ्ना पुस्तालाई कर्मकृत्य गर्न अप्ठेरो नपरोस् भनेर सहजताको लागि प्रशस्त मार्गदर्शन पहिल्याएर प्रष्ट्याएका छन्। त्यसैले त गीतामा पनि भनिएको छ—</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 80px;"><strong>तस्मात् शास्त्र प्रमाणं तं कार्याकार्यव्यवस्थितौं। <br />
ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तु मिहार्हसि।। </strong>(गीता, अध्याय १६)</p>
<p style="text-align: justify;">(भावार्थ– प्रमाणअनुसार नै कार्यव्यवस्था भई कार्यहरू भइरहेका हुन्छन् भने शास्त्र र विधिअनुसार नै जानीकन कर्म गर्नुपर्दछ।)</p>
<p style="text-align: justify;">अब आऔँ यस वर्षको तिहारका विषयमा—</p>
<p style="text-align: justify;">(क) व्रत, उपवास, स्नानदान, जपतप, धर्म कृत्यादि तथा अन्य सामान्य नियमित कर्मादि देवदेवीको जात्रा, काक, श्वान, गौपूजन, आदिका लागि सूर्योदयकालीन तिथि लिइन्छ भने कालनिर्देशित लक्ष्मीपूजा, म्हपूजा, भाइटीका र अन्य केही महत्त्वपूर्ण विशेष पर्वादिको कर्मकृत्य सोहीबमोजिम निर्देशित कालमै हुन्छ। </p>
<p style="text-align: justify;">उदाहरणका लागि, यदि कार्तिक कृष्ण अमावस्या तिथि सूर्योदयदेखि प्रदोष रात्रिव्यापिनी निशाकालसम्म प्राप्त भएमा निःसन्देह प्रातः गौपूजनका साथै प्रदोष निशाकालमा महालक्ष्मीपूजा गरेर यस चान्द्रवर्षको हरहिसाब मिलानसहित सुखरात्रि मनाइन्छ। </p>
<p style="text-align: justify;">कार्तिक शुक्ल पक्ष प्रतिपदा तिथि सूर्योदयदेखि प्रदोष रात्रिकालसम्म देखिएमा प्रातः नेपाल संवत् नववर्षारम्भ, गोवद्र्धनपूजा भई अपराह्नकाल वा सायन कालमा बलिपूजासहित म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा) गरी सुखरात्रि मनाइन्छ। </p>
<p style="text-align: justify;">अनि यससँगै द्वितीया तिथि पनि सूर्योदयकालदेखि रात्रिकालसम्म भएमा मध्याह्न वा अपराह्न कालमा भाइटीका हुन्छ।</p>
<p style="text-align: justify;">(ख) तर, (१) सूर्योदय कालमा कार्तिक कृष्ण चतुर्दशी तिथि भई दिउँसो अमावस्या तिथि लागेमा बिहान कुकुरपूजा गरी औँसीको प्रदोष रात्रिकालमा देवी महालक्ष्मी पूजा गर्नुपर्ने हुन्छ, र</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">(२) भोलिपल्ट सूर्योदयकालीन औँसी तिथिप्राप्त बिहान गौपूजन गरेर सोही दिन लाग्ने कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा तिथिप्राप्त अपराह्न वा सायन कालमा बलिपूजा र दीपमालिकासहित म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा) गरी सुखरात्रि मनाइन्छ। उही दिन चान्द्रमान तिथि गणनाले नेपाल संवत् नयाँ वर्ष पनि स्पर्श प्रवेश हुने तिथ्योदय कालमा वर्षोत्सव एवं म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा) गर्नु अति उत्तम मानिन्छ।</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">(३) यसको भोलिपल्ट सूर्योदयकालीन कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा तिथिमा नेपाल संवत् नव वर्षारम्भ उत्सव हुन्छ र नयाँ चान्द्र वर्षको सरकारी कामकाजलगायत हरहिसाब पनि प्रारम्भ हुनुका साथै यसै दिन द्वितीया तिथिप्राप्त मध्याह्न वा अपराह्न कालमा यमद्वितीया भ्रातृपूजा भाइटीका गर्ने गरिन्छ। </p>
<p style="text-align: justify;">किनभने, सूर्योदयकालीन केही क्षणको कम योगको चान्द्रतिथि दिनभरका लागि प्रशस्य हुँदैन र यदि कोही कसैले सूर्योदयले लिई आएको तिथि दिनभर मान्य हुन्छ भने सो कुरो शास्त्रविहित होइनन्। अझ त्यस्मा त शुद्धअशुद्ध घडीपला पनि हेरिन्छ, र ६ घडी (कुनैमा कमसेकम ४ घडी)भन्दा कम समय भएमा ज्योतिषशास्त्र र धर्मशास्त्रले उक्त तिथि अशुद्ध मानिन्छन्।</p>
<blockquote>
<p style="text-align: justify;">द्वितीया तिथि पनि सूर्योदयकालदेखि रात्रिकालसम्म भएमा मध्याह्न वा अपराह्न कालमा भाइटीका हुन्छ।</p>
</blockquote>
<p style="text-align: justify;">अतः यो वर्ष वि.सं. २०७७ मा उपरोक्त (ख) बमोजिम कार्तिक २९ गते शनिश्चरबार नरक चतुर्दशी तिथि दिउँसो १३ः४९ बजेसम्म रहेर त्यसउप्रान्त औँसी तिथि लागेकोले बिहान कुकुरपूजा गर्नुपर्ने हुन्छ।</p>
<p style="text-align: justify;">प्रदोष निशाकालमा लक्ष्मीपूजासहित दीपमालिका सुखरात्रि मनाएर भोलिपल्ट कार्तिक ३० गते आइतबार मध्याह्न ११ः२७ बजेसम्म औँसी तिथि रहेकोले बिहान गौपूजन गर्नुपर्ने हुन्छ। कारण–</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 80px;"><strong>यथा दिनद्वये प्रदोष दर्श लाभेतु पूर्व दिने एव रात्रि सम्बन्धात्। <br />
या कुहुः प्रतिपन्मिश्र तत्र गाः पूजायेन्नृपः।।</strong> (निर्णयाऽमृत)</p>
<p style="text-align: justify;">तत्पश्चात्, सोही बिहान ११ः२८ बजेपछि कार्तिक शुक्ल कछलाथ्व प्रतिपदा तिथि उदय शुरु हुने भएकोले चान्द्रवर्ष गणनाले ने.सं. ११४१ नववर्ष स्पर्श प्रवेश हुने हुँदा सोही दिन अपराह्नकाल वा सायन कालमा हर्षोल्लासका साथ नयाँ वर्ष मनाई बलिपूजासहित दीपमालिका गरी म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा) गर्नु उत्तम एवं श्रेयस्कर मानिन्छ।</p>
<p style="text-align: justify;">यसलाई नेपालभाषाका थ्यासफूहरूले सुखरात्रि भनेको छ। त्यसरी नै मंसिर १ गते सोमबार सूर्योदयकालीन प्रातः ६ः२७ बजेको समयमा चान्द्रवर्ष गणनाले नेपाल संवत् ११४१ नववर्षारम्भ भई बिहान ९ः१२ सम्म रहने भएर सोभित्र गोवद्र्धनपूजा पनि सकाउनु पर्ने हुन्छ। </p>
<p style="text-align: justify;">त्यसउप्रान्त कार्तिकशुक्ल द्वितीयातिथि लाग्ने भएकोले यस दिन मध्याह्न वा अपराह्न कालमा यमद्वितीया भ्रातृपूजा/भाइटीका गर्नुपर्ने हुन्छ। </p>
<p style="text-align: justify;">यसरी स्वन्ति नखः तिहार चाड अखण्डित रूपमा लहरै तीन दिन मनाएको भोलिपल्ट देवीलक्ष्मीको चतुर्थीपूजा गरी प्रसाद ग्रहण गरेर तिहार चाड वा स्वन्ति (स्वन्हुतिथि वा स्वन्हुति) नखः समापन गर्ने गर्दछन्।</p>
<p class="align-center"><img alt="" height="800" src="https://img.dekhapadhi.de/uploads/posts/1604982136.laxmi%20poster%20(2).jpg" width="1200" /></p>
<p style="text-align: justify;">महालक्ष्मी वा लक्ष्मीपूजासम्बन्धी थप केही शास्त्रीय प्रमाण —</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">१. <strong>पूर्वत्रैव प्रदोष व्याप्तौ लक्ष्मीपूजनादौ पूर्वा अभ्यांगस्नानादौ परा।</strong> (धर्मसिन्धु)</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">२. <strong>अमावस्या यदा रात्रौ दिवाभागे चतुर्दशी। <br />
पूजनीया तदा लक्ष्मी विर्ज्ञया सुखरात्रिका।।</strong></p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">३. <strong>सुखरात्रौ प्रदोषेतु महालक्ष्म्याः प्रपूजनम्। <br />
कार्तिके कृष्णपक्षे तु प्रदोषे भूत दर्शयोः।। </strong> (कृत्यचिन्तामणि) </p>
<p style="text-align: justify;">स्वन्ति नखः वा तिहार चाड अखण्डित रूपमा लहरै तीन दिन मनाएको उसबेलाको नेपालभाषाको थ्यासफूहरूमा उल्लेखित मुहूर्त्तसहितको वाक्यांश प्रमाण एवं अन्य प्रमाणहरू जस्ताको तस्तै यहाँ उद्धृत गरिन्छ —</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;"><strong>संवत ७८४ आश्विणी कृष्ण चतुर्द्दशी उदयस तैलन स्नान। आश्विणी कृष्ण अमावासी इन्दुस मुहूर्त्त केलं श्रीलक्ष्मीपूजा .... जुरो।। थ्वन संति सुखरात्री।। थ्वन संती यम द्वितीया।। लक्ष्मीपूजा ..... जुरो।। प्रादो प्रमान मखो थ्वपरिपाति न।</strong></p>
<p style="text-align: justify;">थ्यासफूको अर्को प्रमाण —</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;"><strong>आश्विन कृष्ण चतुर्दशी नरक चतुर्दशी उदयसं तैलेनं स्नान। आश्विन कृष्ण अमावासी इन्दुस मुहूर्त्त केल श्रीलक्ष्मी पूजा जुरो।। थ्वनं संति सुखरात्री।। थ्वनं संति यम द्वितीया।। प्रादो प्रमान मखो थ्व परिपाति न।</strong></p>
<p style="text-align: justify;">थ्यासफूको अर्को प्रमाण —</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;"><strong>कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा इन्दल सुखरात्री जुरो।। संवछल केले दिन।। प्रतिपदा केल्यं जुरो। कार्तिक शुक्ल द्वितीया कुन्हु यमदुराख जुरो।।</strong></p>
<p style="text-align: justify;">म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा)सम्बन्धी शास्त्रीय प्रमाण — </p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">१. <strong>प्रतिपदि ब्राह्मण्श्चापि गुडमिश्रैः प्रदीपकैः। <br />
वासोभी रहतैश्चापि सगच्छेद् ब्राह्मणः पदम्।।<br />
गन्धैपुष्पैर्नवैर्वस्त्रैरात्मानं पूजर्येवच यः। <br />
तस्यां प्रतिपदायांतु स गच्छेद् ब्रह्मणः पदम्।।<br />
महापुण्या तिथिरियं वलिराज्यप्रवर्तिनी। <br />
ब्रह्मणः सुप्रिया नित्यं वालेया परिकीर्तिता।।<br />
ब्राह्मणान् पूजयित्वास्य आत्मानं च विशेषतः। <br />
स याति परमं स्थानं विष्णोरमिततेजसः।।</strong> (भविष्यपुराणे, ब्राम्हपर्व, प्रतिपत्कल्प)</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">२. <strong>प्रतिपदा त्वमावस्या तिथ्र्योगुग्मं महाफलम्, एवंव्यस्त महादोषं हन्तिपूण्य पुराकृतम्</strong> (ज्योतिर्निबन्ध, ब्रम्हपुराण)</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">३. <strong>कार्तिके शुक्लपक्षे तु प्रतिपद् रात्रिव्यापिनी, तदा पूजा प्रकर्तव्या सुखरात्रिविधानत</strong> (कृत्यरत्नवल्या)</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">४. <strong>दिनद्वये प्रतिपदः सायाह्न व्याप्तभावेतु पुर्वैव।। <br />
रात्रौ वलि पूजाविधाने न कर्मकालव्यापित्वात्। <br />
परदिने चन्द्रोदयन्निषेधादिति दिक्।। </strong>(सत्कर्मरत्नावलि) </p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">५. <strong>प्रतिपद द्वितीया मिश्रा सुखरात्रि करोतिचेत्, तस्य प्राणार्थ नाश स्यादिति जानीहि मानवः</strong> (वीरमित्रोदय)</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">६. <strong>शुक्ला प्रतिपद अपराह्न व्यापित्व पूर्वाग्रह्या। <br />
प्रतिपतसंमुखी कार्याया भवेदापदन्हिकी।।</strong> (निर्णयसिन्धु)</p>
<p style="text-align: justify;">म्हपूजा (स्वदेह आत्मपूजा) किन, कसरी र कहिले गर्ने भन्ने सम्बन्धमा थप आधार प्रमाण कृत्यचिन्तामणि, कृत्यवाटिका, कुलार्णवतन्त्रको दशम उल्लास, व्रतरत्न मालाआदि ग्रन्थहरूमा पनि छन्। </p>
<div class="widget-news">
<div class="white-background-news">
<div class="title-2">सिफारिस</div>
<div class="news-snippet"><a class="img-holder sm" href="/news/29076" target="_blank" title="कागजमा देवीदेवता उतार्ने चेतकुमारीकाे कला (फोटो फिचर)"><img alt="" src="https://img.dekhapadhi.de/uploads/posts/1604982136.laxmi poster (2).jpg" /></a>
<div class="details">
<h5 class="title"><a href="/news/29076" target="_blank">कागजमा देवीदेवता उतार्ने चेतकुमारीकाे कला (फोटो फिचर)</a></h5>
</div>
</div>
</div>
</div>
<p style="text-align: justify;">ज्योतिर्विद् दैवज्ञ कीर्तिब्रह्मानन्द जोशीले म्हपूजाबारे र कविराज सिद्धिगोपाल वैद्यले म्हपूजा पद्धतिबारे पुस्तिकाहरूमा नीति निर्देशनहरू सम्झाएर स्वर्गीय भएका छन्। नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका अध्यक्ष ज्योतिर्विद् प्रा.डा. मंगलराज जोशीले वि.सं. २०४३ मा प्रकाशमा ल्याएका आत्मपूजा (म्हपूजा)को महत्व र पूजाकर्मकाल (पञ्चाङ्ग पुस्तिका संख्या ६)अन्तर्गत परम्परा (पृष्ठ ३)मा उल्लिखित निम्न महत्त्वपूर्ण व्यहोरा पनि द्विविधा हटाउन सहायकसिद्ध हुनाले यहाँ उद्धृत गरिन्छ—</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">१. वि.सं. २०४३ सालमा जस्तै वि.सं. १९६२, १९९०, २०१४, २०३४ सालहरूमा पनि सूर्योदयमा औंसी भएर पनि मध्याह्न कालमा प्रतिपदा पाउने दिनमा म्हपूजा गरिआएको।</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">२. त्यसरी नै पुस्तिकाको म्हपूजा र नेपालसंवत् (पृष्ठ ८)मा कैयन् हजार वर्षदेखि चलिआएको म्हपूजाको दिन शुभ दिन मानेर श्री शंखधर साख्वाले ११०६ वर्ष अघि नेपाल संवत् चलाएको थियो भन्ने स्पष्ट छ। पौराणिक कालदेखि चलेको म्हपूजा उक्त संवत् फेरेपछि मात्र चलाएको भन्ने कुरो हैन, तर आत्मपूजा (म्हपूजा)को दिन शुभ दिन मानेर उक्त संवत् सुरु गरेको थियो।</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">३. अतःएव म्हपूजा जुन दिन हुन्छ, प्रायः उही दिनमा नै नेपाल संवत् प्रारम्भ हुने समय भएकोले उक्त संवत्को पर्व आरम्भ भाइटीका दिन मान्नु भन्दा भाइटीकाको अघिल्लो दिन, म्हपूजाको दिन यस वर्ष २०४३ कार्तिक १६ गतेमा नै उक्त वर्षको पर्व मान्नु स्थायी रूपमा बढी व्यावहारिक र श्रेयस्कर देखिन्छ।</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">४. यस वर्ष (२०४३)मा कार्तिक १६ गते आइतबारका दिन औँसी घडी पला १३।२३ पछि प्रतिपदा मध्याह्न कालमा प्राप्त भएको, भोलिपल्ट (कार्तिक १७ गते सोमबार) प्रतिपदा घडीपला ८।४१ मात्र भई भाइटीका पनि उही दिन परेको थियो। यसबाट केही अन्य उपरोक्त कारणहरूले गर्दा पनि कार्तिक १६ गते आइतबारका दिन बिहान घण्टा ११।५२ बजेपछि आत्मपूजा (म्हपूजा) गर्नुपर्ने शास्त्रानुसार देखिन्छ। साथै, कुहू औंसीपछि उही दिन त्यो सूक्ष्म चन्द्रोदय भएपछि (उदय प्रतिपदाको अघिल्लो दिन) म्हपूजा गर्नु समुचित छ।</p>
<p style="text-align: justify;">भ्रातृपूजा/भाइटीका सम्बन्धी शास्त्रीय प्रमाण —</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">१. <strong>यमद्वितीया तु प्रतिपद्युता ग्राह्योत्युक्तम्</strong> (निर्णयाऽमृते, निर्णयाऽमृतादौ) </p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">२. <strong>यमद्वितीया अपराह्न व्यापिनीति दक्षिणात्याः<br />
मध्यान्ह व्यापिनी ग्राह्या</strong> (हेमाद्र्युनुयिनाम्)</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">३. <strong>उदये द्वितीया किञ्चित सकला तृतीया यदि मध्याह्न द्वितीयां त्यक्त्वा या कुर्यात् भ्रातृपूजनम् सा याति नरकं घोरं पति पुत्रौ विनश्यतः।।</strong> (रत्नावली ग्रन्थ) </p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">४. <strong>यमद्वितीया मध्याह्नव्यापिनी पूर्वविद्धा चेति</strong> (निर्णयसिन्धु, हेमाद्रिः)</p>
<p style="text-align: justify; margin-left: 40px;">५. <strong>यमद्वितीया तु प्रतिपद्युता ग्राह्या इत्युक्तं।</strong> (निर्णयाऽमृते)</p>
<p style="text-align: justify;">द्वापरयुगमा कार्तिक शुक्ल द्वितीया तिथिमा दाजु यमराज बहिनी यमुनाको घरमा आउँदा बहिनी यमुनाले दाजुलाई पूजा गरी ठूलो सत्कार गरेकी थिइन्। सोबापत् यमराजले दुईवटा वर दिएका थिए आजको दिन दाजुभाइलाई पूजा गरे दिदीबहिनीले वैधव्य स्थिति भोग्नु पर्दैन र दाजुभाइको आयु पनि क्षय नहोस् अर्थात् अकाल मृत्यु नहोस्। </p>
<blockquote>
<p style="text-align: justify;">सय वर्ष अघिका पात्रोहरू अध्ययन गर्दा पनि अखण्डित रूपमा रहेको तिहार तिथि घटबढ हुँदा पनि क्रमैसँग अहिलेकै जस्तो स्थिति वि.सं. १९५३, १९६२, १९६६, १९६९, १९७१, १९७२, १९९०, १९९१ र २००५ लगायत तथा यसपछिका वर्षहरूमा पनि पटकपटक भएका थिए।</p>
</blockquote>
<p style="text-align: justify;">अतः तिथिको चन्द्रोदय कालमान समाई श्रद्धापूर्वक एवं गम्भीरतापूर्वक दैवी, आध्यात्मिक र तन्त्रोक्त विधिविधानले युक्त भई गरिने तिहार वा स्वन्ति (स्वन्हुतिथि) नखःका शास्त्रीय व्यवस्थाहरू प्राकृतिक वस्तुस्थितिअनुरूप र लोककल्यणकारी हेतु हुनुका साथै कालगणनापद्धति पनि प्रकृतिसम्मत र वैज्ञानिक नै भएकोले आफ्ना परम्परागत चाडपर्व संस्कृति जोगाउने जिम्मा हाम्रै हो। </p>
<div class="widget-news">
<div class="white-background-news">
<div class="title-2">सिफारिस</div>
<div class="news-snippet"><a class="img-holder sm" href="/news/28979" target="_blank" title="तिहारको व्यापार : महामारीले माग घटेसँगै भाइ मसला प्रतिकिलो ५०० सम्म सस्तियो (मूल्य सूचीसहित)"><img alt="" src="https://img.dekhapadhi.de/uploads/posts/1604889118.Bhai-masala.jpg" /></a>
<div class="details">
<h5 class="title"><a href="/news/28979" target="_blank">तिहारको व्यापार : महामारीले माग घटेसँगै भाइ मसला प्रतिकिलो ५०० सम्म सस्तियो (मूल्य सूचीसहित)</a></h5>
</div>
</div>
</div>
</div>
<p style="text-align: justify;">मुलुकको संस्कृतिलाई राजनैतिक वा हचुवाले नभई शास्त्रीय एवं आध्यात्मिक तवरले सोको उद्देश्यअनुरूप कर्मकृत्य गरी परम्पराको वैज्ञानिकतासमेत बुझ्न प्रयत्न गर्नुपर्दछ। पञ्चाङ्ग पात्रोको प्रकाशन पनि यसैका लागि हो। आफ्ना धर्मसंस्कृति परम्पराको अनुपालनका लागि उद्बुद्ध व्यक्तिहरू यस्ता विषयमा सचेत र विशेष अध्ययनशील हुनु जरुरी छ। यस्तो शास्त्रीय एवं ऐतिहासिक विषयमा कहिल्यै पनि अन्य विषय जस्तो धर्मसंस्कृति र तन्त्रलाई पनि फ्यूजन गर्नाले विकृतिलाई नै बढावा दिने हुन्छ।</p>
<p style="text-align: justify;">सय वर्ष अघिका पात्रोहरू अध्ययन गर्दा पनि अखण्डित रूपमा रहेको स्वन्ति नखः (तिहार) तिथि घटबढ हुँदा पनि क्रमैसँग अहिलेकै जस्तो स्थिति वि.सं. १९५३, १९६२, १९६६, १९६९, १९७१, १९७२, १९९०, १९९१ र २००५ लगायत तथा यसपछिका वर्षहरूमा पनि कैयौँपटक भएका थिए।</p>
<div class="widget-news">
<div class="white-background-news">
<div class="title-2">सिफारिस</div>
<div class="news-snippet"><a class="img-holder sm" href="/news/29156" target="_blank" title="यसरी बन्दै छ तिहारलाई लखमरी (फोटो फिचर)"><img alt="" src="https://img.dekhapadhi.de/uploads/posts/1605063881.Lakhamari-for-Tihar3.jpg" /></a>
<div class="details">
<h5 class="title"><a href="/news/29156" target="_blank">यसरी बन्दै छ तिहारलाई लखमरी (फोटो फिचर)</a></h5>
</div>
</div>
</div>
</div>
<p style="text-align: justify;">त्यसरी नै वि.सं. १९८५, १९८६, १९९५ र १९९६ वर्षहरूमा पनि अहिलेकै जस्तो अवस्था रहेको तर १९८५ मा सूर्यग्रहण परेका कारण लक्ष्मीपूजा र म्हपूजाबीच एकदिन खण्डित गरी म्हपूजा भोलिपल्ट सारेको पाइयो। त्यस्तै, १९८६ मा लक्ष्मीपूजा र म्हपूजाबीच तथा १९९५ र १९९६ मा पनि म्हपूजा र भाइटीकाबीच बिना कारण एक दिन खण्डित गरिएको पाइयो, जसले गर्दा शास्त्रानुसार गलग्रहदोष (अर्थात्, आरम्भ गरेका भोलिपल्ट गर्नुपर्ने त्यो कर्म कृत्य नहुनाले वा क्रमभङ्ग भई टुट्नाले हुने तिथिविशेष दोष) राष्ट्र र जनताले भोग्नु पर्ने स्थिति पैदा भए। </p>
<p style="text-align: justify;">कुनै पनि कुरा नीतिगत आधार प्रमाण, विधि विधान, निर्देशन र नियमभित्र रही कार्य गर्नाले उचित फलको आशा गर्न सकिन्छ र यसको विपरीत भएमा अशुभ पनि हुनसक्छ। </p>
<blockquote>
<p style="text-align: justify;">म्हपूजा (स्वदेह आत्मापूजा) र नेपाल संवत्बीच कुनै तरहले पनि तात्त्विक अन्तरसम्बन्ध छैन।</p>
</blockquote>
<p style="text-align: justify;">म्हपूजा (स्वदेह आत्मापूजा) र नेपाल संवत्बीच कुनै तरहले पनि तात्त्विक अन्तरसम्बन्ध छैन। कारण, म्हपूजा चल्दै आएको करिब ५,५०० वर्षभन्दा बढी भइसकेको भन्ने भविष्यपुराण लगायतका ग्रन्थहरूले नै बताउँछ। यता राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाः कालको नेपाल संवत् भर्खर ११४० वर्ष मात्रै भएको छ। </p>
<div class="widget-news">
<div class="white-background-news">
<div class="title-2">सिफारिस</div>
<div class="news-snippet"><a class="img-holder sm" href="/news/28817" target="_blank" title="तिहारलाई कुचो (फोटो फिचर)"><img alt="" src="https://img.dekhapadhi.de/uploads/posts/1604715351.Kucho-business3.jpg" /></a>
<div class="details">
<h5 class="title"><a href="/news/28817" target="_blank">तिहारलाई कुचो (फोटो फिचर)</a></h5>
</div>
</div>
</div>
</div>
<p style="text-align: justify;">अतः एउटै एकादशी तिथि पनि दुई थरीले दुई भिन्न दिनमा मान्नुको सट्टा ज्योतिर्गणितीय आधारमा एउटै हुुनुपर्दछ र विभेद हटाउनु पर्छ भन्ने कुरा उठिरहँदा फेरि यस्तै अर्को समस्या सिर्जना हुनु उचित होइन। हाम्रोमा कालविशेषका चाडपर्वहरूको कर्मकृत्य कतिखेर के, कुनचाहिँ, कहिले गर्ने भनी तोकिएका छन्। </p>
<p style="text-align: justify;">वेद र धर्मशास्त्रोक्त अनुसारका कर्महरूमा चान्द्रऋतुको स्मरण श्रेष्ठ हुने हुनाले धर्मको मर्मलाई मात्र होइन चाड पर्वहरूको गौरवसमेत कसरी संरक्षण गर्न सकिन्छ भन्ने सोच्नु जरुरी छ। सौर एवं चान्द्र ऋतु, वर्ष, मास र तिथि दिनको वास्तवितालाई सबैले बुझ्नु अत्यावश्यक छ। </p>
<p style="text-align: justify;">शास्त्र जनमानसमा भ्रान्ति ल्याउन नभई समाजमा सुमार्गदर्शन गराउनका लागि हो। यो लेख काठमाडौँ उपत्यकाबाहिर नेवाःहरूका लागि पनि सरल तरिकाले बुझ्न मद्दत होला। तापनि देशाचार, लोकाचार र कूलाचारमध्ये सबै वा कुनै अपनाउन सबै स्वतन्त्र छन् नै, अस्तु।</p>
<p style="text-align: right;"><em>लेखक दैवज्ञ ज्यो. जोशी नेपाल सरकार, नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका सदस्य हुन्।</em></p>
<div class="widget-news">
<div class="white-background-news">
<div class="title-2">सिफारिस</div>
<div class="news-snippet"><a class="img-holder sm" href="/news/28976" target="_blank" title="झिलिमिलि तिहार : यसरी बन्दै छ भक्तपुरे पाला (फोटो फिचर)"><img alt="" src="https://img.dekhapadhi.de/uploads/posts/1604885986.Pala-Making-in-Bhaktapur5.jpg" /></a>
<div class="details">
<h5 class="title"><a href="/news/28976" target="_blank">झिलिमिलि तिहार : यसरी बन्दै छ भक्तपुरे पाला (फोटो फिचर)</a></h5>
</div>
</div>
</div>
</div>
.jpg)
.jpg)
.jpg)
